Ayollar va qizlarga maslahat

O‘zbeklar kelishmovchilik, ziddiyat, janjal bo‘lgan uyda rohat bo‘lmaydi, deb hisoblashadi. Oilada uning aʼzolarini xo‘rlamaslik, g‘iybat qilmaslik, qilgan ishlaridan ayb topmaslik, yemoq – ichmoqqa qizg‘anmaslik kabilar har doim targ‘ib qilingan. Oila aʼzolari muomalasida salbiy his-tuyg‘ularni jilovlay bilish, bir-birini tushunib yetish, ziyrak bo‘lish, rashk, gina-kudratning oldini olish yo‘llariga yoshlarni o‘rgatish darkor.

Eng avvalo, qizlarni oilaviy turmushning barcha o‘ziga xosliklariga ochiq va samimiy o‘rgatish lozim. Erkak psixologiyasi va ayol psixologiyasi, ular fiziologiyasi, maʼnaviy-ruhiy va jismoniy ehtiyojlari kabi masalalarda zamonaviy qarashlarning barchasini yoshlarga bermoq zarur. Ayollarimizda erkaklarga nisbatan “g‘arazli”, “shaxsiy moddiy talablarni qondiruvchi” sifatidagi egoistik munosabat keng tarqalgan. Erkaklar esa o‘z ayollariga oilaning xizmatkori, uning yumushlarini bajaruvchi, barchaga bo‘ysunishi lozim bir jihoz sifatida qarashadi. Ikkala stereotip ham noto‘g‘ri hamda o‘zgarishi lozim bo‘lgan stereotiplardan hisoblanadi.

NA ERKAKKA, NA AYOLGA “g‘arazli”, faqat “manfaat olish”ga yo‘naltirilgan munosabat ko‘rsatib bo‘lmaydi. G‘arazli munosabat inson nafsoniyatini yerga uradi. Shu bilan birga hech kimga ustunlik asosida munosabat ham bildirib bo‘lmaydi. Er va xotin munosabati rahmdillik, mehr, oqibat, bir birini asrash tamoyillari asosiga qurilmog‘i lozimligi ayon.

Ulug‘ rus yozuvchisi L.N.Tolstoy oiladagi munosabatlar uyg‘unligi va erkak bilan ayolning majburiyatlari borasida hozir ham dolzarb bo‘lgan tamoyilni aytib o‘tgan: “Pishirib-kuydirish, tikib-yamash, kir yuvish, bolalarga qarash faqatgina ayollarning ishi, buni qilish erkaklarga uyat degan g‘alati, ildiz otib ketgan yanglish fikrlar mavjud. Vaholanki, buning aksi uyatliroq: holdan toygan, qachon qarasang nimjon, homilador ayol zo‘r-bazo‘r ovqat tayyorlayotgan, kir yuvayotgan, kasal bolasiga qarayotgan bir paytda, ko‘pincha bekor yurgan, vaqtini bo‘lar-bo‘lmas ishlar bilan yoxud butunlay besamara o‘tkazayotgan erkaklarga uyat”.

Yigit va qizlarni zamonaviy bilimlar asosida oilaviy munosabatlarga to‘g‘ri yo‘naltirish zarur. Oila – muqaddas dargoh. Shu bois, oilaga muqaddas munosabat zarur. Sokratning bir jumlasi mashhur: “O‘ylab-netib o‘tirmay shartta uylan. Xotining yaxshi chiqasa-ku, xo‘p-xo‘p, yomon chiqsa – faylasuf bo‘lasan!”. Faylasuf bo‘lish orzu istagi aynan xotin kishi xarakteri va uning erkakka bo‘lgan munosabati bilan umuman bog‘liq emas. Ammo aynan ayol va erkak munosabatlari, yaʼni har ikki tomon munosabatlari, ayniqsa ularning noto‘g‘ri tashkil qilinganligi, ko‘p xollarda hayotni falsafiy idrok qilishini uchun zamin yaratadi.

Oilaviy hayotni to‘g‘ri tashkil qilish va uni ziddiyatlardan asrash oilaning barcha aʼzolaridan maʼlum tamoyillarga bo‘ysunib yashash, maʼlum bilim va ko‘nikmalarni fo‘llash zaruriyatini talab etadi. Mana shu talablardan baʼzilar borasida to‘xtalib o‘tamiz.

-          turmushga chiqish, uylanish, to‘y harakatlari har ikki tomon uchun ham stress vaziyati hisoblanadi. To‘y tashvishlari hammani birlashtiradi, ammo to‘y o‘tganidan so‘ng stress vaziyat o‘tib ketmaydi, balki har ikki tomon, yaʼni kelin va kuyov uchun ham yangi vaziyatdagi yangi hayot sharoiti boshlanganligini anglatadi. Mana shu yangi hayotni siz qanday qurishga intilsangiz va o‘z atrofingizga boshqa oila aʼzolarini birlashtira olsangiz, sizning hayotingiz mana shu tartiblarda rivojlana boshlaydi. Samimiylik, to‘g‘rilik, doimiy yaxshi kayfiyat, mehnatga tayyorlik, hurmat, oilani qadrlash, yigitning ota-onasini eʼzozlash kabi xislatlar sizga qo‘l keladi.

-          siz kelin bo‘lib tushayotgan oilaning qadriyatlari, tuzilishi, kun tartibi bo‘yicha barcha tartiblarni va maʼlumotlarni chuqur o‘rganishga to‘g‘ri keladi.

-          yangi oiladagi barcha aʼzolar, qaynota, qaynona, qizlar va yigitlar xarakterlariga doir kuzatishlarni yig‘ib boring, ularning xarakteri va odatlarini bilib olishga urining.

-          qaynonangiz nimalarni sizdan talab qilyapti, u nima narsalarni xush ko‘radi, nima narsa va hodisalar uning asabiga tegadi, shuni o‘rganing, agar qaynonangiz talablarini bajarish imkoniyati bo‘lsa, u ham sizni yaxshi bilib olgunicha, ularni so‘zsiz amalga oshirishga sayi-harakat qiling.

-          xuddi shunday, qaynotangiz talablari va xohishlarini nazarda tuting.

-          xuddi shunday yostiqdoshingizning kayfiyati, mimikasi, ko‘z qarashlari, xarakteri va odatlari, nima narsalarni xush ko‘rishi, nima narsalarni yomon ko‘rishi, umuman uning inson sifatidagi individual tomonlarini juda yaxshi bilib olishga harakat qiling, uning salbiy tomonlarini o‘chirib, ijobiy tomonlarini oshirishga sayi-harakat qiling, chunki xotin – erning tarbiyachisidir. Agar eringiz rashkchi bo‘lsa, qanday vaziyatlarda rashk qilishini nazarga oling, agar eringiz ovqatda talabchan bo‘lsa, unga yoqadigan ovqatlarni pishirishga urining, agar eringiz ozodalikni yoqtirsa, saramjon-sarishta bo‘lishga harakat qiling, eringiz odatlariga moslashishga harakat qiling.

-          agar qaynona va qaynotangiz talablari ularning o‘g‘li sizga qo‘yayotgan talablar bilan mos kelmasa, mazkur muammoni qaynona va qaynotangiz hamda eringiz bilan hamjihatlikda tinchlik bilan do‘stona va iliq muhokama qilishga harakat qilib ko‘ring.

-          qaynonangizning sizni tarbiyalashga urinishi bo‘yicha sayi-harakatlariga chidam va sabr-qanoat bilan yondashing, qaynonangiz birdaniga sizning qanday inson ekanligingiz va nimalarni istashingizni bilib ololmaydi, siz va qaynonangiz o‘zaro bir-birlaringizni tanish va o‘rganish jarayonidasizlar.

-          sidqidildan qilingan mehnat darrov o‘zini namoyon qiladi, o‘z mehnatingiz va shirin tilingizni atrofdagilardan ayamang, samimiy bo‘ling, doimo kulib turing, ochiq yuz bilan qarang, boshqalarning so‘zlari va harakatlaridan yomonlik qidirmang, mehringizni bersangiz mehr olishingiz osonlashadi;

-          o‘z muammolaringiz, fikrlar, o‘y va qarashlaringizni samimiy o‘rtoqlashishga harakat qiling, chunki siz bundan buyon falonchixonning “qizi” emas, falonchixonning “kelini”siz. Sizning yutuqlaringiz ham, kamchiliklaringiz ham avvalo yangi oila mavqeiga taʼsir etishini esdan chiqarmang.

-          o‘z salomatligingiz borasidagi maʼlumotlarni ham ochiq muhokama etishga odatlaning, agar siz o‘zingizni noxush sezayotgan bo‘lsangiz, ammo buni yashirsangiz, buning oqibatlari yomon bo‘lishi mumkin;

-          agar uy yumushlari faqat sizning zimmangizga yuklansa, buning oqibatida na ishda, na uyda, na eringizning talablarida siz ularni bajara olmayotgan bo‘lsangiz, bu holatni eringiz bilan ochiq va samimiy muhokama eting, xotin – sotib olingan erksiz qul va bepul mardikor ham emas. Xotin – uyning hamma majburiyatlarini so‘zsiz bajarishga majburiyat ham olgan emas. Tirik – jon, u bilan har qanday vaziyat sodir bo‘lishi mumkin. Uy majburiyatlari tenglik asosida to‘g‘ri taqsimlansa, hamma - mehnat qilishga ham, dam olishga ham ulguradi.

-          har qanday oilada er majburiyatlari hamda xotin majburiyatlari mavjud. O‘z majburiyatlaringizni boshqalar zimmasiga sababsiz yuklashga odatlanmang. Majburiyatlar masalasida ham sodiqlik, samimiylik va tenglik tamoyillariga bo‘ysuning.

-          sizning yangi oiladagi hayotingiz bir necha bosqichlardan iborat bo‘ladi. Birinchi bosqich - yangi kelinlik bosqichi. Bu davrda hamma sizga hurmat va izzat bilan, boshqa tomondan esa, juda katta qiziqish bilan yondoshadi. Doimo kulib tursangiz, yangi oiladagi o‘z xushnudligingizni ochiq ko‘rsatib tursangiz, kayfiyatingizdagi baxtiyorlik nurlarini boshqalar bilan o‘rtoqlashsangiz, oiladagi umumiy muhit ham ko‘tarinkilik asosida rivojlanadi. Agar sal narsaga jizzakilik va tajanglik qilsangiz, boshqalar ham sizga shunday munosabat bildirishga haqli bo‘ladilar. Ikkinchi bosqich – oilaning teng huquqli aʼzosiga aylanish bosqichi. Bu davrda siz farzandli bo‘lsasiz. Yangi qarindoshlar bilan aloqalaringiz davomiy, samimiy, ishonch asosida rivojlanib boradi. Siz o‘zingizning muammolaringizni ochiq aytishga odatlanasiz. Siz oilaning haqiqiy aʼzosi bo‘lib borasiz. Uchinchi bosqich – oilaviy munosabatlarda kelinlikdan chindan ham haqiqiy aʼzolikka o‘tish, kelinlikdan haqiqiy uy bekaligiga o‘tish bosqichidir. Siz bir necha farzandning onasisiz. Ko‘p masalalarni qaynona, qaynotangiz bilan emas, faqat eringiz bilan hal eta boshlaysiz. Oila – tamomila mustaqil oilaga aylanib boradi. Sizni ko‘proq farzandlar tarbiyasi, ular kamoli va oilaning to‘kinligi masalalari qiziqtira boshlaydi. Siz farzandlaringizni o‘qitish va bilimli qilish, ularga hunar berish, ularning kelajagini taʼminlash, ularni oilali qilish kabi vazifalar bilan shug‘ullana boshlaysiz. To‘rtinchi bosqich – siz oilaning yuqori martabali aʼzosiga aylana borasiz. Siz bu davrda o‘zingiz ham qaynonalik davriga kirib borasiz. Bu davrda qaynona va qaynotangiz ancha o‘zini oldirib qo‘ygan bo‘ladi. Agar siz ularga hurmat bilan sidqidildan xizmat qilishdan o‘zingizni olib qochmasangiz, sizning qarichiligingiz ham hurmat va izzatda o‘tadi. Ularga, yaʼni qaynona va qaynotangizga bu davrda shirin so‘z, yaxshi taom, ozodalik yarashadi. O‘z mehringizni ulardan bu davrda ayamang. Eringiz sizning qilgan amallaringizdan umrbod rozi bo‘lib qoladi.

-          yangi oila munosabatlariga butunlay sho‘ng‘ib ketib, o‘z ota-onangiz manfaatlarini unutib qo‘ymang. Turmushga chiqqandan so‘ng ular zimmasiga hadeb moddiy talablar qo‘yavermang. Inson – narsa bilan baxtli bo‘la olmaydi. O‘z ota-onangizga ham mehr ko‘rsatishga ulguring. Ular ham g‘animat. Ularni ham rozi qiling. Farzandlaringizni qarilikni hurmat va izzat qilish, ularga ko‘mak berishga odatlantiring, shundagina farzandlaringiz sizning qarichiligingizni taʼminlaydigan bo‘ladi.

-          eringiz va o‘zingizning yaqin qarindoshlaringizga bir xilda munosabat ko‘rsating, ularni ayirmang, ularni teng ko‘ring va teng munosabat bildiring.

-          eringizning yutuqlari va takomili uchun xizmat qilishni o‘zingizga saodat deb biling, unga hamdard va hamsuhbat bo‘ling, unga tayanch bo‘lishga sayi-harakat qiling, farzandlaringizga o‘z otasini hurmat qilishni singdiring, otasining ishlaridan g‘ururlanishni o‘rgating.

-          kelin sifatida sizning o‘ziga xos majburiyatlaringiz qatorida huquqlaringiz ham mavjud. Ammo ana shu huquqlar poymol etilayotgan bo‘lsa, qaynona-qaynota tomonidan siz muntazam psixologik tahqirlansangiz, eringiz tomonidan zo‘ravonlik ko‘rsangiz, inson sifatida sizning oilada qadringiz bo‘lmasa, o‘z huquqlaringizni himoya qilishga sizning haqqingiz bor. Sizni ayol va ona sifatida davlat qonunlarini ham, din arkonlari ham o‘z himoyasiga oladi. Buni unutmang!

G.U.To‘ychiyeva

“Mahalla va oila” ilmiy-tadqiqot

institutining Oilaviy qadriyatlarni

mustahkamlash va oila psixologiyasi bo‘limi boshlig‘i

Filologiya fanlari doktori (DSc)