Psychological counseling

🔹Kaliforniyalik olimlar o‘tkazgan tadqiqot natijalariga ko‘ra, 1 yoshgacha bo‘lgan bolalar kuniga o‘rtacha 4️⃣0️⃣0️⃣ marta "yo‘q" ("no") 🚫 degan so‘zni eshitishadi. (sakrama🤸🏻❌ (no jumping), yig'lama 😢❌ (no crying), yugurma 🏃❌(no running) kabi).

🔸Biz buni ❌taqiqlar❌ deb tushunsak ham bo‘ladi. 

🔹Bu holat bola ongostida "men xavfsiz holatda qolishim uchun o‘zimni chegaralashim kerak ekan" degan irratsional ishonchni singdirib qo‘yish ehtimolini oshiradi. 

❓Yechim bormi❓ 

🔹Bola xavfsizligini ta’minlash uchun taqiqlar kerak, lekin ularning me'yorini o‘zgartirishimizga to‘g‘ri keladi. 

1️⃣ Taqiqning o‘rnini bosuvchi boshqa xatti-harakat taklif qilish usuli: 

❌Yugurma ➡️✔️sekinroq yur, bolam.

❌Yig‘lama ➡️✔️ kel yonimga, nima yordam kerak ayt. 

2️⃣ Taqiqni ruxsatga aylantirish usuli:

❌Qo‘lingni yuvmagansan. Yema hozir ➡️ ✔️pechenyeni qo‘lingni yuvganingdan so‘ng yeysan. 

❌Hovliga chiqma ➡️ ✔️hovliga birozdan keyin birga chiqamiz. 

3️⃣ Taqiq o‘rniga boshqa taklif berish usuli:

❌Telefon o‘ynama ➡️ ✔️kel, birga lego yasaymiz. 

❌Unga tegma ➡️ ✔️qara, senga bir narsa ko‘rsataman.

🔹Muhimi – taqiqlar bolaning qiziquvchanligini to‘sib, olam xavfli degan tasavvur hosil qildirib qo‘ymaslik.

Shuning uchun:

🔸Farzandingiz uchun maxsus olam bilan tanishtirish usulini o‘ylab topish kerak.

🔹Toki ortiqcha chegaralar, gipperg‘amxo‘rlik bolangizni chegaralab qo‘yishga xizmat qilmasin.

🎬 Mobbing –  jamoada (ish, o‘qish joyida) ruhiy bosim o‘tkazish shakli bo‘lib, surunkali davom etganda kasallikka aylanadi. U turli qo‘rqitishlar, mazax qilishlar ko‘rinishida bo‘lishi mumkin. 

Nafaqat kattalar🤵🏻‍♂️, balki bolalar🤵🏻 ham ta’qib qurbonlariga aylanishi mumkin. Sinfdoshlar orasida mobbing keng tarqalgan hodisadir. Bolalar ko‘pincha boshqalardan ajralib turadiganlarga (“oyisining erkasi”, a’lochi yoki ikkichilar, jismoniy zaif bolalar, tashqi ko‘rinishi boshqacharoq bo‘lganlar) tegajog‘lik qiladilar. 

Ⓜ️ Mobbing turlari:

1️⃣  Og‘zaki tahqirlash – qurbon doimo haqoratlar, masxara-mazaxlar va xo‘rlanishga uchrashi. 

2️⃣  Jismoniy ta’sir – tepish, turtish va urishish orqali namoyon qilish. 

3️⃣  Gaplashmaslik, aloqani uzish (boykot), asosan, ayollar jamoasida ko‘proq uchraydi. 

4️⃣  Tahdidlar – o‘g‘il bolalar orasida ham, qizlar orasida ham keng tarqalgan hodisa. 

❗️Epidemiologiyasi:

❇️ O‘tkazilgan tadqiqot va so‘rovnomalarning natijalariga ko‘ra, kasallikning tarqalganligi 1–10% ni tashkil etadi.

❇️ Ijtimoiy va sog‘liqni saqlash sohalarida yaqqol ifodalanadi.

❇️ Shaxsning o‘ta sezuvchanligi, stressga bo‘lgan chidamliligi va frustratsion tolerantlikning pasayishi kabilar ahamiyatga ega. 

❇️ Mobingning asosiy simtomlari – uyqu buzilishlari, nevroz, ta’sirchanlik, depressivlik, suitsidal xayollar. 

🚑 Mobbing va u bilan uning ilk bosqichlaridanoq kurashish, davolash lozim. Bola sinfdoshlari tomonidan qanchalar uzoq vaqt haqoratlansa, keyinchalik biron jamoaga moslashishi va jamiyatda o‘zini xolis baholashi shunchalik qiyin bo‘ladi. Quyidagilar tavsiya etiladi:

▶️ hodisa joyini obyektiv analiz qilish;

▶️ o‘ziga ishonch treningi;

▶️ relaksatsiya texnikalari;

▶️ stressni yengish texnikalari;

▶️ zaruriy sport turi;

▶️ stress natijasida yuzaga kelgan ruhiy buzilishlarni (depressiya, qo‘rquv) davolash.

Qaynona va kelin munosabatlarining ijobiy ruhda shakllanishi, samimiy bo‘lishini ta’minlovchi hamda, aksincha, salbiy ta’sir ko‘rsatuvchi omillarni aniqlashni umumiy yo‘li mavjudmi?

Mana shu savollarga javob topish maqsadida “Oila va xotin-qizlar” ilmiy-tadqiqot instituti ilmiy xodimlar tomonidan 2023-yil iyun-sentyabr oylari davomida tadqiqot o‘tkazildi. Tadqiqotga umumiy hisobda nafar respondentlar jalb etilib, ulardan tasini qaynonalar va tasi kelinlar tashkil etgan. Ishtirokchilarning fikrlari sotsiologik so‘rovnoma orqali aniqlanib, umumlashtirildi.

Tadqiqotda qaynona va kelin o‘rtasidagi muammolarda quyidagi omillar asosiy sabab bo‘layotganligi aniqlandi:

Qadriyatlardagi transformatsiya jarayoni. Kelinlardan o‘z qaynonasi bilan munosabatlari yomonlashuviga, turli tushunmovchilik va nizoli vaziyatlarga sabab bo‘lgan holatlar  borasida so‘ralganida, ko‘pincha deyarli bir xil muammolar saqlanib qolayotganligini ta’kidlashdi. Mazkur muammolarning aksariyati jamiyatda xotin-qizlar rollarining o‘zgarib borayotgani hamda uning asosida yuz berayotgan qadriyatlardagi transformatsiya jarayoni tufayli sodir bo‘layotganini kuzatish mumkin.

Qaynona va kelin fikrining bir joydan chiqmasligi o‘zaro tushunishni susaytiruvchi omil sifatida kelinlar tomonidan ko‘proq e’tirof etilgan. Qaynona-kelinlarning dunyoqarashi  va turmush tarzidagi farqlar aksariyat holatlarda ularning munosabatlari keskinlashuvi kabi sabablarning asosini tashkil etayotganini ko‘rish mumkin.

Kutishlar va hayotdagi mavjud holatning nomutanosibligi. Bugungi kunda qaynonalar  kelinlaridan mukammallikni  talab qilmoqda. Lekin kelinlar  doimo vaqt , salomatlik , bandlik  hamda oila a’zolarining qo‘llab-quvvatlamasligi  kabi omillar sababli qaynonaning talablariga javob bera olmasligi mumkin.

Shuningdek, qaynona-kelin munosabatlarining keskinlashuviga yana quyidagi omillar sabab bo‘lishi ham mumkin:

• moddiy masalada (maoshni olib qo‘yish, oila byudjetini taqsimlash)
• farzandlar parvarishi va tarbiyasi (nevaradagi nuqsonlar, nogironlik, surunkali kasallik, nimjonlik, farzandsizlik, nabiralarga turlicha yondashish)
• rashk (o‘g‘lini yoki erini qizg‘anish, o‘g‘il va kelinning bir-birini rashk qilishi)   uy-ro‘zg‘or ishlarini bajarish (haddan tashqari ko‘p vazifalarni bajarish, mehnatning teng taqsimlanmaganligi)
• kelinning oila a’zolariga (jumladan, qaynonaga) hurmatsizligi (o‘zboshimchalik bilan qaror qabul qilishi, qo‘pol munosabatda bo‘lishi)
• shaxsiy xususiyatlar va o‘zaro munosabatlardagi ishonchsizlik (maydagaplik, piching, bir-birini yomonlash, qarindosh, dugona va qo‘shnilarga oilaviy sirlarni, muammolarni aytish oqibatida) holatlari qaynona-kelin nizolarining sababi sifatida namoyon bo‘lmoqda.

Фобия – бу реал бир хавф бўлмаган ҳолатда ҳам пайдо бўлиб, психикага мустаҳкам ўрнашиб, доимий қўрқув ҳолатини пайдо қилади. Фобияни ақлан назорат қилиб бўлмайди. Фобия пайти инсон ўз ҳаракати ва қилиқларига жавоб бера олмайди ва ўзини бошқара олмайди.

Агар инсон ҳаётида хавф туғилган шу вақт қўрққан бўлса, бу вазиятнинг такрорланишини истамайди ва бу ҳолатдан қочади. Аммо яна шу вазиятнинг такрорланиш эҳтимоли бўлса, ўз қўрқувини енгиб ўта олади. Масалан, метрода қўрққан одам бошқа метрога тушишни истамайди, аммо метрога тушмасликнинг иложи бўлмаса, қўрқувни енгиб метрога тушади, ўз қўрқувини назоратга олади.

Фобияда эса инсон ўзини назорат қила олмайди ва ваҳима жазавасига тушади, ўз хатти-ҳаракатларини бошқара олмайди. Уни мажбурлашса, руҳий жароҳат олиб, ҳушдан кетиш каби ҳолатларга олиб келиши мумкин.

Бутун дунё статистикаси маълумотига кўра, дунё аҳолисининг ҳар саккизинчисида фобия бор экан

Фобиянинг турлари:

Ижтимоий фобиялар – кўпчиликнинг диққат марказида бўлиш фобияси. Бошқалар олдида уялиб қолишдан, камситилишдан қўрқиш; нотаниш давраларга қўшила олмаслик; маъруза қилишдан, кимгадир гапиришдан қўрқиш.

Агорафобия – бирор ёмон ҳодиса рўй беришидан қўрқиш, ёлғгиз юра олмаслик.

Ҳайвон ёки жонзотлардан қўрқиш:

–кинофобия–кучукдан қурқиш.

– гатофобия – мушукдан қўрқиш;

– арахнофобия – ўргимчакдан қўрқиш;

– офидофобия – илонда қўрқиш.

Вазият билан боғлиқ фобиялар:

– клаустрофобия – ёпиқ жойдан қўрқиш;

– охлофобия – одам гавжум жойдан қўрқиш;

– монофобия – ёлғиз қолишдан қўрқиш.

Табиат ва атроф-муҳитдан қўрқиш:

– акрофобия – баландликдан қўрқиш;

– никтофобия – қоронғиликдан қўрқиш;

– аквафобия – сувдан қўрқиш;

– пирофобия – оловдан қўрқиш.

Соғлик билан боғлиқ қўрқувлар:

– одонтофобия – стоматологик даволанишдан қўркиш;

– бациллофобия – микроб ва касаллик юқишидан қўрқиш;

– кардиофобия – юрак касалланиши ва инфаркт бўлиб ўлиб қолишдан қўрқиш;

– гематофобия – қондан қўрқиш.

Ҳаракат билан боғлиқ қўрқувлар:

– стазифобия – тик туришдан қўрқиш;

– лалофобия – гапиришдан қўрқиш;

– тремофобия – қўлнинг титрашидан қўрқиш;

– базилофобия – юришдан, қадам ташлашдан қўрқиш

– амаксофобия – машинада юришдан қўрқиш.

Қуйидаги симптомлардан иккитадан кўпи аниқланса, фобия ташҳиси қўйилади:

– терлаш;

– юракнинг тез уриб кетиши;

– титрок;

– оғиз қуриши;

– кўкракда нохушлик ёки санчиқ;

– ҳаво етмаслиги;

– нафас олиш қийинлиги;

– деперсонализация ёки дереализация;

– бош айланиши;

– жимирлаш ёки сезмаслик;

– ўлиб қолишдан қўрқиш;

– ўзини назорат қилолмай қолишдан қўркиш;

– совқотиш ёки қизиб кетиш;

– кўнгил айниши.

Қўрқув нима? 

Қўрқув – бу организмнинг ҳимоя механизми бўлиб, ҳаёт хавфи туғилганда организмда ўзини ҳимоя қилиш учун гормонларни ишлаб чиқариб, кўркув ҳиссиётининг пайдо бўлишидир. Бунда юракнинг тез уриб кетиши, нафас олишнинг тезлашиши, титроқ босиш, кўнгил айниши, бош айланиши, тер босиши юзнинг оқариб кетиши каби симптомлар пайдо бўлади. Қўрқув ҳиссиёти пайдо қилган ҳимоя реакциялари инсонни хавфдан асрайди. Одамнинг баландликдан тушиб кетмаслигига, иссиқ сувга куйиб қолмаслигига, шамолда, бўронда, зилзилада ва ҳокозо вазиятларда ҳимоя сифатида ишлатилади. Қўрқув ҳиссиёти сабабли инсон хавфдан узоқлашади ва ҳаёти учун хавфсиз ҳолат танлайди.

ҚЎРҚУВ ВА ХАВОТИР 

“Мен ҳеч нарсадан ҚЎРҚМАЙМАН!” дейдиган кимсалар аввало ўзларини алдайдилар. Хавф туғулганда пайдо бўладиган қўрқув табиий ва пайдо бўлиши шарт бўлган ҳис-туйғу ҳисобланади. Инсон ҳаёти учун хавф туғулганда ўзини сақлаб қолиш инстинктининг пайдо бўлиши қўрқув ҳиссиёти орқали амалга оширилади. Қўрқув кучларнинг тўпланиши ва йўналтирилишига сабаб бўлади. Қўрқув натижасида миянинг фикрлаш ва қарор чиқариш тезлиги ортади. Диққат жамланади, муаммоли вазиятдан чиқиш йўллари қидирилади. Қўрқувнинг йўқлиги хавфни баҳолай олмасликдир. Хавфни тасаввур қилишнинг йўқолиши, реал пайдо бўлиши мумкун бўлган хавфни ҳис этмаслик бўлиб ҳисобланади.

ҚЎРҚУВНИНГ ХАВФЛИ ТОМОНЛАРИ

Қўрқув натижасида ҳавотир, титраш, кучсизлик, нимжонлик ва ҳаракатсизлик келиб чиқади. Бу ҳолат нерв фаолияти мутаносиблигининг бузулишларига олиб келиб, жазавага тушиб қолиш ва ҳаракат қила олмасликни пайдо қилади. Вазиятни тўғри баҳолай олмаслик ечимсизлик, енгилиш ҳисси каби ҳиссиётларга сабаб бўлиб, курашишдан воз кечиш қарорига сабаб бўлади. Жазавага тушган инсоннинг ҳолати атрофдагиларга юқиш хусусиятига эгадир. Тўғри фикрлай олмаган одам, жазавага тушади ва ҳаётини сақлаб қолиш ҳисси билан ҳаракатланиб “Жонингни сақлаб қол!” шиори остида қарор чиқара бошлайди. Васваса ва жазавага тушган инсонлар ўзлигини йўқотиб, ТЎДАнинг бир бўлагига айланиб қоладилар. Бу инсонлар фикрлай олмайдилар аксинча, ҳаётини сақлаб қолиш инстинкти томонидан бошқарилиб, ўз ҳаракатларига жавоб бера олмайдилар. Тўда эса бошқариб бўлмайдиган, ўз ҳаракатларига жавоб бера олмайдиган жазавага тушган инсонлар оқимига айланади. Бу хавфли тўда ҳаракатлари ақлга сиғмас доирада бўлади, масалан, одамлар баланд қаватлардан ўзларини ташлашлари мумкин. Ёрдам кутиш каби тўғри қарор ўрнига, ўз ҳаётини хавфга қўйиш ва ақл доирасидан ташқаридаги ҳаракатларни бажариш бу каби қўрқув исканжасига тушган инсонларга хосдир. Ваҳимага қарши бориш жудаям қийин вазифа бўлиб, фақатгина жуда кучли иродаси бор инсонларнинг қўлидан келади. Бу инсонлар нафақат ўз ҳаракатларини бошқара оладилар, балки тўданиям бошқаришга кучи етарли бўлади.

Агар Сизнинг шахсий ҳаётда омадингиз чопмаётган бўлса, ҳамкасб ва дўстларингиз билан муносабатларингиз яхши бўлмаса, балки Сизнинг эмоционал салоҳиятингиз (EQ) пастдир. Қуйидаги саволлар бўйича текшириб кўринг, балки ундай эмасдир.

1. Мен ўз имкониятларимни баҳолашда тўғри ёндашаманми?

Балки сизга ҳам ўзларида юмор ҳиссини баланд ҳисобловчи зерикарли инсонлар рўпара бўлгандир. Балки ўзини энг кучли ёзувчи ёки журналист ҳисобловчи графоманлар тўғри келгандир. Балки олган фотосуратларини бошқа ҳеч ким тушунмайдиган, аслида юқори санъат асари ҳисобланувчи фотографлар суҳбатини олгандирсиз. Нима бўлганда ҳам бу инсонлар юқори эҳтимол билан эмоционал салоҳияти (EQ) паст инсонлар ҳисобланади. Агар инсоннинг эмоционал интеллекти яхши ривожланган бўлса, у инсон ўзининг кучли ва ожиз томонларини билади, кучли томонларини ривожлантиради, камчиликлари билан курашади, нафақат ўзи балки атрофидагиларни ҳам ҳаётига халақит бераётган унсурларини йўқотишга ҳаракат қилади. Эмоционал салоҳияти паст инсонни аниқлаш учун унга сен бошқа инсонларнинг ҳис туйғуларини тушунмайсан деб кўрсангиз, жавоб тариқасида у ўзининг бошқаларни идрок қилиш бўйича энг кучли эканини эшитасиз.

EQ пастлиги белгиси: Улар ўзгаларни ҳеч вақт тушунмайди, қадрламайди, нотўғри танқид қилишаётгани, нотўғри баҳолашаётгани, қилган мехнатларингизни эътиборга олишмаётганини сезади.

2. Мен кўп танқид қиламанми?

EQ си паст инсонлар бошқа одамларни кўп танқид қилишади. Тушуниш ва кечириш улар учун ёт ҳисобланади. Улардан вазиятга қараб иш тутиш, сал пастроқ «учиш» таклиф этилса жаҳли чиқади, муҳокама қилишни ва маслаҳат беришни яхши кўришади. Эмоционал салоҳияти паст инсонлар бошқаларни ҳаддан зиёд таъсирчан деб ҳисоблайди. Ҳазилни орттириб юборишади, ноўрин пайтларда камчиликларингиз устидан кулади. Улар бу ҳаракатларини инсонларга оғир ботишини, қалбини яраланишини сезмайди. Бунинг сабаби маълум: улар бошқалар сезган нарсаларни ҳис қилмайди.    

EQ пастлиги белгиси: бу инсонлар ҳазил мутойибага оғриқли реакция билдиради, тентакликка катта эътибор қаратади.

3. Бошқаларнинг нуқтаи назарини қабул қиламанми?

Эмоционал салоҳияти паст инсонларнинг яна бир белгиси уларнинг тортишувларга берилувчанлиги ва ўзгарувчан эмаслигидир. Улар ўзининг ҳақлигига шунчалик ишонишадики уларни қайта ишонтириш мушкул. Улар аргументларни қабул қилишдан бош тортишади, энг олий таклифларни бир пулга чиқаради.

EQ пастлиги белгиси: Улар йўқ жойдан тортишувлар чиқаради, ҳамкасбидан кўплаб исботлар келтиришни талаб этади. Сўз жангига кўплаб инсонларни (дўстлари, якинлари, ҳамкасблари) жалб қилади. Тортишув кўпинча ҳолдан тойдирувчи «мағлубият» билан якунланади.

4. Мен ўз хатойимни бошқаларга тўнкай оламанми?

Ўз ҳиссиётларини бошқара олмаслик кўпинча бундай инсонларда эмоционал портлашларга олиб келади. Уларга нисбатан эмоционал салоҳияти юқорироқ инсонлар ўз ҳис-туғуларини жиловлай олади, назорат қилади, тортишувлардан қочади. EQ си паст инсонларнинг ҳолатини ноадекват деб баҳолайди.

EQ пастлиги белгиси: улар ўзининг ноадекват хулқида ўзини эмас бошқаларни айблайди. Бу инстиктив тарзда кетиб, улар буни идрок этишмайди. Шунинг учун улар ўзларини вазият қурбони ҳисоблайди ва хафа бўлишади.

5. Мен ўзимнинг хақиқий эмоцияларимни яшира оламанми?

EQ си паст инсонларни яна бир хусусияти кучли ҳис-туйғуларга олиб келадиган вазиятларни тўғри баҳолай олмаслик ҳисобланади. Улар бундан қочишга ҳаракат қилишади ва ўзининг ҳақикий эмоцияларини яширишади.

EQ пастлиги белгиси: улар дўстона ва севги муносабатларини қийин бошдан кечиришади. Уларнинг компромисга келиши ва ён босиши қийин. Уларда ҳамдардлик ҳисси бўлмайди.

6. Мен ўзимни бошқаларнинг ўрнига қўйиб кўра оламанми?

Эмоционал салоҳияти паст инсонлар на ўзининг на бировнинг ҳиссиётлари билан келишади.

EQ пастлиги белгиси: улар ҳеч қачон ўзларини бировнинг ўрнига қўйиб кўрмайди, бировнинг «танаси ичига кира олмайди», маънавий жиҳатидан «камбағал» ҳисобланишади.

Қадриятларни мустаҳкамлаш ва оила психологияси бўлими илмий ходими

Садуллаева Жамила

Ҳамма бахтли бўлгиси келади. Бахтли бўлишни истамаган инсон бормикан бу дунёда? Аммо ҳар бир инсон бахт тушунчасини ўзича тушунади, ҳаёт эса бошқача “бахт”ни кашфиёт қилдиради. 

Бахтли инсоннинг кўзига осмон мусаффо кўринади, ютаётган луқмаси ичига ботади гўё. Бахтли инсон тоғларни талқон қилишга куч топади-ю, Лайлисини мафтун қила олади. Бахтли бўлган онларда ҳамма инсонларни кечириб юборасиз. Бахтли бўлган пайтда сахийлигингизнинг чек-чегараси бўлмай қолади. Ғазаб, нафрат, даҳшат, қўрқув сизга ёт унсурга айланади. Бу пайтда вазиятни адекват таҳлил қилиш қобилиятингиз сустлашади. Хавфни сезиш, ҳимояланишга тайёр туриш қобилиятингиз оқсайди. 

Ҳиссиёт интеллекти (EI ёки IQ) – бу инсоннинг ўзининг ва ўзгалар ҳиссиётларини таниш, тушуниш ва шу орқали фикр юритиш, ҳиссиётлар таҳлилига асосланиб тўғри қарор чиқара олиш қобилиятига айтилади. Ҳиссиёт интеллектини тўғри ривожлантириш ва тўғри тарбиялаш оғриқли ҳиссиётларни ҳам сиз учун ишлата олиш малакасига олиб келади. Оғриқли ҳиссиётлар келганида уларни олмаслик, уларга тўғри муносабат билдириш ҳам бир руҳиятнинг кучи ҳисобланади. 

Ғазаб. 

Ғазаб оловга ўхшайди. Олов уйни иситганидек, уйни ёндириши ҳам мумкин. Ғазаб ҳам сизнинг ҳаётингизга иссиқлик олиб келиши ва сизнинг тақдирингиздаги ёнғинли кунларингизга сабаб бўлиши мумкин. Ғазабланмайман дейиш нотўғри, аммо ғазабланган пайтда уни жиловлай билиш тўғри йўлдир. Сизнинг ичингизда олов пуркалса, ғазаб отига минсангиз бир тин олишни ўзингизга касб этинг. Вазиятга баҳо бериб, бу ғазаб нима асосида пайдо бўлганлигини таҳлил қилинг. 

Ўзингизга савол беринг? 

1. Бу ғазабни сабабчи бўлган инсонга эмас, бирор ҳаракатга йўналтира оласизми?

2. Ғазабингизни қўзиган инсон билан яккама-якка гаплашиб ололасизми? 

3. Сизнинг ғазабинигизни қўзиган инсон ёки вазият тезкор чора талаб қилаёган бўлиши мумкин: хавф, қўрқитув, тахдид. Бунда сизнинг тезкор ҳаракатингиз бирор инсонга эмас, хавфни йўқотишга, қўрқув объектидан узоқлашишга, таҳдид солувчи вазиятдан холис бўлишга чорламоғи керак. 

Энг буюк инсонларда ғазабкорлик ҳам ўта кучли бўлган ва бу ғазаб тўғри йўналтирилганлиги учун буюк зафарлар қучишган.

Ўғрилик — клептомания ва болалар ўғрилиги бир-бирига унча боғлиқ бўлмаган ҳодисалардир. Ўғрилик психик оғиш бўлиб ҳисобланади ва болаликда камдан-кам кузатиладиган касалликдир. Демак, болалардаги ўғрилик клептомания касаллигига боғлиқ эмас экан, у бола руҳиятининг бузулишига боғлиқдир.

БОЛАЛАРДАГИ ЎҒРИЛИКНИНГ САБАБЛАРИ

Боланинг ҳар бир ёшида ўғриликнинг ўз сабаби бор. Мактабгача бўлган боладаги ўғрилик сабаблари:

1. Бирор нарсага эга бўлиш хоҳиш-истакнинг кучлилиги. Масалан, ўртоғидаги янги ўйинчоқ орзуси, бу болани ўша ўйинчоқни ўғирлаб олишига сабаб бўлади. Бунда бола «меники», «сеники», «уники» ва «ҳамманики» каби тушунчаларни адаштириб юборганлиги. Аммо ўйинчоққа бўлган орзу тагида, ота-онанинг фарзанд истаклари билан қизиқмагани ётади.
2. Боланинг ўз яқинларига совға қилиш истаги сабабли ўғрилик қилиши. Демак, болага ота-она томонидан камдан-кам совға берилмоқдаки, бу истакни бошқаларга кўрсатиб ўзидан қониқиш ҳосил қилиш вазияти пайдо бўлмоқда. Болалар кўпинча онасига ўғрилик маҳсулини тақдим этадиларки, бу она томонидан меҳр берилмаётганидан дарак.
3. Бошқаларни ўзига жалб қилиш мақсадида ўғрилик қилиш. Бировнинг нарсасини ўзиники қилиб олишиш истаги остида ўртоқлари уни тан олмаётгани ёки енгилиши ётади.
4. Кимнидир жазолаш ёки ўч олиш мақсадида нарсасини ўзлаштириш.
5. Фарзанд 8–11 ёш бўлганида ўғриликнинг пайдо бўлиши иродасизлик оқибати бўлиши мумкин. “Истайман” деган хоҳиш ўрнига “Мумкин эмас” деган қарорни айта олмагани сабаб бўлади.
6. Фарзанднинг 12–15 ёшида ўғриликка қўл уриши – англанган қадамдир.

Ота-она боласи ўғриликка қўл урганини сезса, ушбу 10 та қоида риоя қилмоғи даркор:

• 1-қоида: Фарзандингизга ўғрилик нима эканлигини тушунтиринг. Ўғриликни ман этинг! Жавобгарликни мисоллар билан тушунтиринг. 
• 2-қоида: Ўз нарсасини ўғрилатиб қўйган инсон хатти-ҳаракатлари ва ўғрига нисбатан пайдо бўлган ҳиссиётлари ҳақида тушунча беринг.
• 3-қоида: Фарзандингизга «ўғри» деган ёрлиқ қўйишдан, ундан нафратланишдан ўзингизни тийинг. Фарзандингизга сиз уни яхши кўришингизни, бу қилган иши ёмон эканлигини тушунтиринг. Ҳозирча ҳаракати ўғриликка айланган фарзандингизнинг ўзи ҳам ўғрига айланишига йўл қўйманг.
• 4-қоида: Ўғрилиги ҳақидаги ҳодисани ўзи билан холи қолган ҳолда таҳлил қилинг. Бу воқеа ҳақида бегоналарга ошкор қилманг. Якка ҳолда танбеҳ беринг, ҳамманинг олдида унинг фақат яхши томонларини айтинг.
• 5-қоида: “Қандай қилиб буни қила олдинг?”, “Сен мени ўйламадингми?!” каби катталарга хос сўзларни ишлатиб фарзандингизни тушунмайдиган ҳиссиётлар дунёсига ғарқ қилманг. Бу айбловларингизнинг фойдасидан зиёни кўп.
• 6-Қоида: Бошқа тенгдошларига ёки ўзингизнинг ёшлигингиз билан солиштирманг. “Мен сендек пайтимда...” деб бошланадиган маърузани фарзандингиз психикаси қабул қила олмайди.
• 7-қоида: Қилган ўғрилигини таҳлил қилаётганда ўрта меъёр сақлангки, кейинги сафар қилган ҳатосини яширмасликка ўргансин.
• 8-қоида: Таҳлил қилиб бўлгач, унинг бу ишни қайта қилмаслигига келишиб олинг. Бу воқеани бошқа эсламанг, фарзандингиз ҳам худди шундай йўл тутиши кераклигини тушунтиринг. Бу воқеа ҳақида фарзандингизга ҳар сафар эслатишингиз у томондан ўзини оқлаш учун сабаблар топишга ундайди.
• 9-қоида: Ўғрилик сабабини бартараф этиш йўлларини изланг.
• 10-қоида: Оиладаги иллатли ҳолат ва тарбиянгиздаги хатолик фарзандингизнинг ўғрилик қилишига сабаб бўлганини тўғри тушунинг.

 ҲАЁТ ПСИХОЛОГИЯСИ

 Истак ва хоҳишларимиз бизни ҳаракатга келтиради. Истаклар эҳтиёжлардан келиб чиқaди. Инсон ўз эҳтиёжини қондириш учун истак-хоҳиш пайдо қилади. Истаклар эҳтиёжни қандай қондириш ҳақида фикрлай бошлайди ва аниқ бир режа топганидан кейин уларни ҳаракатга келтиради. Ҳаётингизда муаммо пайдо бўлса, уни йўқотиш учун биринчи қадамни қўйинг. Сиз орзу қилишни бошланг. Орзуларингиз ҳаётга тўғри келмаса, бу орзу эмас, фантазия ва иллюзиялардир. Ақл сизга нима кераклигини ўзингизни қандай баҳолашингиз орқали аниқлаб беради.

“Сизнинг ички “Мен” образингиз нималарга муҳтож бўлиши мумкин?”

“Уларни қандай қондириш йўли бор?”

каби саволларга жавоб беради.

МУАММОНИ ЕЧИШ УЧУН ФИКРЛАШ ҚОИДАСИ

– Мен истайман

Сиз истаган муаммони ечиш учун мия абстракт фикрлай бошлайди:

Қадам №1.

Менинг муаммойимни ечишнинг қандай имкони бор?

Интеллект миянинг архивидан китоб, энциклопедия, кўрган-билган ва эшитган маълумотларини эсга туширади. Мия ўз архивидаги маълумотларнинг ўзига тўғри келган энг мақбулини танлаб, муаммони ечишнинг иккинчи қадамига ўтади.

Қадам №2.

Бундай муаммоларни ечишни қандай ўрганаман?

Шу жойда интеллект ўзининг тўсиқлари, чекловлари ва қўрқувлари билан тортиша бошлайди. Агар инсон шу муаммони ечиш учун ўзига ички куч топа олса, у, албатта, ният-мақсадига етади.

Қадам №3.

Ушбу муаммони ечиш учун қаердан маслаҳат, илм ва кўрсатма олсам бўлади?

“Бошқалар шундай муаммога учраганларида қандай ечишган экан?” деган саволга мия жавоб қидиради. Муаммонинг ечиш моделини кимгадир тақлид қилиб ечади. Ўзи ишонган одами, ота-онаси ва баъзан кўр-кўрона билганларини муаммони ечиш модели деб ҳисоблайди.

Қоида №4.

Ҳар доим муаммони ечиш учун ўзингизни масъул деб ҳисобланг:

– “Мен ҳар куни дашном эшитишимга сабаб, ўзим бунга рухсат беряпман ва ўзимни шу танқид таъсирида тўғрилаб ола олмадим”

– “Мен ўқишга кира олмаганимга сабаб, вақтимдан унумли фойдалана олмадим ва билимимни тўғри баҳоламадим.

Қоида №5.

Шикоят қилувчи фикрлардан воз кечинг

Ўзингиздан шикоят қилиш ва ўзингизни айблаш – сизни кучсизлантирадиган энг катта ожизликдир. Агар ўзингизни ёмон кўриб кетаётган бўлсангиз ва шикоят, арз-дод фикрлардан воз кеча олмаётган бўлсангиз, қуйидаги саволларга жавоб беринг:

• Ушбу фикрларнинг менга қандай фойдаси бор?

• Нима қилишим керак?

• Шикоятчи фикрлардан воз кечиш учун биринчи қадамим нимадан иборат?

ФИКРЛАРНИ ТЎХТАТИШНИНГ ИЛОЖИ БОРМИ?

Баъзан шунчалик кўп ўйлаганингиздан фикрларингиз чалкашиб кетади. Мия ғувиллайди. Шу пайт сизни тинч қўймаётган фикрларни тўхтатиб қўйишни истайсиз гўё. Фикрларни тўхтатиш мияга дам беришдир.

Мияга дам бериш учун фикрни ҳиссиётга алмаштириш керак. Масалан, сизни безовта қилаётган кўнгилсиз воқеа ҳақидаги фикрларингиздан чарчаб кетдингиз дейлик. Бу пайт мияда ёнғин бўлади гўё. Мия дам олиши керак. Мана шу пайт фикрлашни тўхтатишни таклиф қиламиз. Бунинг учун ҳаётингиздаги энг гўзал кунни эсланг. Бу эслашларга қанча вақт ажратишингизни аниқ айта олишингиз керак. Масалан, Миям дам олиши учун беш дақиқа вақт ажратаман дейсиз ва хотирангиздаги сизни ҳурсанд қилувчи туйғулар оламига ғарқ бўласиз.

НИМА ҲАҚИДА ЎЙЛАСАМ ЭКАН?

Ақл ва тафаккур ишлаб кетиши учун фикрлашни ўзингизга қаратишингиз керак бўлади. Сизда қандай иқтидор бор? Қандай жабҳаларда омадли инсонсиз? Энг хуш кўрган ишингиз нима? Сизнинг кучли ва кучсиз томонларингиз нима? Нималарни яхши кўрасиз ва нималарни ёмон кўрасиз? Ўзи нима учун яшаяпсиз? Бугунги кунингизни нима учун яшадингиз? Ҳозироқ сизни кайфиятингизни кўтарадиган бирор юмуш билан машғул бўла оласизми? Ушбу саволларга жавобингизнинг қиймати сизнинг ҳаётингиз билан ўлчанади.

Энг кучли тафаккур ўзингиз ҳақингиздаги фикрлашдир.

ТЎҒРИ ФИКРЛАЁТГАНЛИГИНГИЗНИ ҚАЕРДАН БИЛСАНГИЗ БЎЛАДИ?

Бир кунингизни эсланг. Эрталаб турдингиз ва сизнинг миянгизга келган биринчи фикр нима эди? Шу пайти кайфиятингиз қандай эди? Ишхонага иложсизликдан бормадингизми? Иложсизликларга кўнишингиз ечимсизликка кўниш билан баробар. Бошқа йўл йўқ деб фикрламоқдамисиз? Демак, “Барибир йўл ва чора ҳамда даво, албатта, шифо бор!” деб фикрлашни бошлаш тўғри фикрлашдан далолат беради.

Ҳар бир корхонанинг ходимни ишга олиш бўйича ўз тартиби бор. Бир ўйлаб кўринг-да, турмуш қурмаган, бор вақти, имконияти ва кучини сизнинг ишхонангизга сарфлайдиган ходим яхшими ёки боласи касал бўлаверадиган, ҳадеб жавоб олаверадиган, эрта кетишни мўлжаллаб турадиган ходим афзалроқми? Шу жойда оддий одам адашиб оила қурмаган ишчи-ходимни танлайди. Аслида, ривожланишдан қўрқмайдиган, келиша олиш сифатларига эга, сабрли, низоли тўқнашувлардан ижобий ечим топа оладиган ақл эгаси –турмуш қурганлардир. Улар ҳам уйни, ҳам ишни, ҳам супур-сидирни эплай оламан, деб ўз олдига мақсад қўя олади. Ўзининг моддий манфаати шу корхона ривожи билан боғлиқ эканлигини яхши англашади. Аҳир, турмуш қурмаган ишчи-ходимлар ҳали ўз ҳаётини ҳам йўлга қўя олишмаган-ку! Улар бутун ҳаётини, ўз оиласининг келажагини шу корхона обрўйи билан чамчарчас боғлаб қўйган. Оила қура олмаган ходимлар эса, бутун вақтини шу ишхонага сарфлашлари мумкин, аммо унинг ривожланишга ҳисса қўшишлари амримаҳолдир. 

Турмуш қурмаганлар болам-чақам деб қайғурмайди, корхона учун қайғуришни ҳаёлига ҳам келтирмайди. Турмуш қура олмаган ходим узоқ муддат командировкаларга бориши мумкин, аммо ўша ерда ҳам ривожланиш учун миясини ишлатиши қийин, деб айтишади психологлар. Турмуш қурмаган ишчи-ходимлар жудаям ўзига яхши қараган, сочи турмаклаган бўлиши мумкин, аммо харидорга, корхонага мурожаат қилганларга ёқа олиши қийинроқ. 

Гейдельберг Университетининг немис психологлари томонидан бу саволга аниқ жавоб топиш учун кўп йиллар давомида илмий изланишлар олиб борган. 65% ҳолда турмуш қурган ишчи-ходимлар энг кучли ривожланишга сабаб бўлганликлари аниқланган. 30 ёшдан каттароқ бўлса ҳам турмуш қурмаганлар ишида ривожланиш камлиги ҳайратга солган. Миянинг қанчалик позитив ишлаш, қийинчиликлардан қўрқмаслик, янгиликларга тик қарай олиш, келиша олиш, тортишувларда бирлашиб бир фикрга келиш, мақсадни ягона қилиб танлаш, вақтдан унумли фойдаланиш оила қурганларга хос эканлиги аниқланган. Бундан ташқари, оилалилар ўзидан ташқари бошқа ҳамкасбларини ҳам ўйлаган. Оиласининг равнақи ҳамда кўпроқ моддий имкониятга эга бўлишга интилиш уларга куч бағишлаган. Бу хулоса оила қурмаганларни ўз корхонасига ишга олувчиларни ҳам, оилалиларни ишга олишдан қўрқмаганларни ҳам ўз фикридан қайтара олмаган. Шунда бу корхонада ким қандай ишлаши, аслида, шу бошлиқнинг ўз миясининг ишлаш жараёнини такрорлаши аниқланган. Яъни оиласидан ажраган раҳбар ўз корхонасида ҳам худди шу сценарийни такрорлаши аниқланган. Немис психологларига миннатдорчилик билдирган холда, бу қонуниятга ўз фикрингиз билан эмас, балки психологик қонуният сифатида қараш максадга мувофик бўлади.

Ота-оналар болаларини стрессдан ҳимоя қилиш учун ҳар нарсага тайёр бўлишади. Аммо буни уддалаш ҳар доим ҳам осон бўлмайди. Ногаҳон пайдо бўлган ташвишлар сабаб фарзандларимизга нотўғри муносабат кўрсатиб қўямиз.

ЎЗИНГИЗ ҲАҚИНГИЗДА ҚАЙҒУРИНГ

Агар жуда чарчаб, стрессга қарши туролмасангиз, бу ҳолатингиз фарзандларингизга ўтиши мумкин. Бундай вазиятларда самолётда каби ҳаракат қилиш керак: аввалига ўзига ёрдам бериш, кейин болага. Кун тартиби, уйқу, овқатланиш режимини тўғри йўлга қўйинг. Ана ундан кейин фарзандларингиз билан мулоқотга киришинг.

ФАРЗАНДИНГИЗ БИЛАН ГАПЛАШИНГ

Ҳаётингиздаги ҳодисаларни яширманг, ниқобламанг. Болалар жуда сезгир ва улар оилада муаммо юз берганини жуда яхши англашади.

Шунинг учун сизни хавотирга солаётган вазият ҳақида осуда оҳангда гапириб беринг. Фақат унга тегишли ва оддий кундалик ҳаётга таъсир қилувчи томонларинигина тилга олинг. Бутун ҳисларингизни ва қўрқувларингизни кўрсатманг.

ИШОНЧ ТУЙҒУСИНИ ШАКЛЛАНТИРИНГ

Муаммоли вазиятларда болаларингиздан меҳр ва эътиборингизни аяманг. Бу уларнинг тинчланишига ёрдам беради.

ЁРДАМ СЎРАНГ

Ҳаммасини ўз елкангизга юкламанг. Буви, бобо ва бошқа яқин қариндошлардан ёрдам сўранг. Катталар болани асраб-авайлаш учун стресс, турли асабий ҳолатлардан чиқиш йўлларини излашлари керак. Буни ёлғиз уддалаш мураккаброқ. Шу боисдан атрофдаги инсонларнинг кўмаги жуда зарур. 

РЕЖАЛАШТИРИНГ

Болага дардингизни айтдингизми, энди режаларингиз билан ҳам ўртоқлашинг. Масалан, ишдан бўшадингизми, янги иш қидираётганингизни айтинг. Атрофдаги барча муносабатлар ўта ёмон тус олган тақдирда ҳам, ота-она фарзандининг олдидаги масъулиятини эсдан чиқармаслиги керак. Мураккаб вазиятларда қўлингизга қоғоз-қалам олинг. Қийнаётган вазият ҳақида ёзинг, ечимини ҳам қоғозга туширинг. Бу йўл диққатни жамлаб, қийинчилик давридан чиқиб кетишга ёрдам беради.

🙎🏻Ширин қизалоқнинг онасиман. Қиз боланинг ота-онаси бўлиш қийин экан. Уни маликалардек ўстириш керакми ёки қаттиққўллик билан тарбия қилиш керакми? Хаётдан энг кераклиси – бахтни хис қилиб яшаш. Қизимни келажакда бахтли аёл бўлиб яшаши учун тарбиясида нималарга эътибор қаратай?

👩🏻‍🎓ХХ аср оналарига қизи учун нима тилашини сўрасангиз, унинг турмушга чиқиб, яхши уй бекаси бўлишини ёки шифокор, ўқитувчи, тикувчи, тарбиячи бўлишини исташарди. Хозирги пайтда эса ҳар бир ота-она қизини бахтли бўлишни ўрганишини исташи табиий ҳол. Динимизда ҳам аёл ва эркак хуқуқи бир хилда эканлиги, эркак ва аёлнинг бирдай илм олиши фарз эканлиги келтирилган.

👩‍❤️‍👩 Қизингиз туғилиши билан унинг қандай хислатларга эга бўлишини, гуёки ўзингиз учун идеал қиз намунасини яратиб олманг. Қизингизни ўзи каби бўлишига, яъни қандай бўлса шундай бўлишига қўйиб беришингиз уни бахтли ҳаёти сари харакат бошлаганингиздан дарак беради.

👨‍❤️‍👨 Қизлар ўғил болаларга қараганда эмоционал, таъсирчан бўлишади. Бунда қайсар маликани эмас, ақлли нозик хилқатни тарбиялашга куч сарфланг. Бунинг учун қизингиздаги хиссиёт ва сезгиларни ажратиб олишга ёрдам беринг ва асло танқид қила кўрманг. Қизлардаги қайсарликнинг сабаби асосан нима истаётганлигини, хиссиётини қандай ифода этишни билмаётганидадир. Хиссиётларини номини айтишга ўргатинг («Сен хозир хафа бўлаяпсан», «Сени жаҳлинг чиқаяпти» каби). Турли китоб ва фильм қахрамонларини хиссиётлари хақида гаплашинг, “Нега бу ундай қилди?”, “У нимани хис қилди?”, “Сен нима қилган бўлар эдинг?” каби. Бу бошқа одамларни тушунишга ва ўзининг хиссиётларини хам таниб олишга ёрдам беради. Қахрамонлари турли характердаги қизлар бўлган ҳар-хил китобларни бирга ўқишга харакат қилинг.

👩‍❤️‍👩 Қизингизни яхши кўришингизни ва тушунишингизни унга тез-тез такрорлаб туринг. У сиз учун қанчалик қадрли эканлигини айтиб туринг. Хаттоки, қизингиз уни эркалашингиз унга ёқмаётганлигини айтса хам, ундан узоқлашманг, бағрингизга босинг, эркаланг. Унинг фазилатлари хақида гохида айтиб туринг.

👩‍❤️‍👩 Ўз шахсий муҳити бўлишига йўл қўйиб беринг. Қизингиз кўп вақтини сиз билан ўтказмаслигига қаршилик қилманг. У бундай хулқи билан етилганлигини, шахс сифатида тан олинишини истаётган бўлса хеч гап эмас. Олдингига нисбатан мустақил бўлишни истаётган қизингиз, хонасида ёлғиз қолишни истаса, унинг бу қарорини ҳурмат қилинг.

👩‍❤️‍👩 Қизингизга керак бўлганингизда доим ёнида бўлинг. Агар у хафа бўлса, ўзига келгач, агар истаса, унга ёрдам беришни истаётганингизни айтинг. Агар у истамаса, шунчаки у билан бирга гап сўрамасдан, ТВ кўришингиз, музқаймоқ ейишингиз мумкин. Бу билан у билан дўст сифатида яқинлашасиз.

👨‍❤️‍👨 Унинг ташқи кўринишини хеч қачон танқид қилманг, вазнида муаммо бўлса, озса яхши бўлишини айтманг. Шунчаки уни соғлом овқат билан таништиринг. Буни есанг озасан деб эмас, соғлом бўласан дея уқтиринг. Агар қизингиз сизга бироз бўлса-да, ёқмаслигини сезиб қолса, унинг ўзига бўлган ишончи кескин пасайишига, комплекслар пайдо бўлишига айнан сиз айбдор бўласиз. Агар ойна олдида ўтирадиган одат чиқарса, унинг ҳусни борасида мақтаб (айнан чиройли кўзлари ва б.қ.), ички гўзаллигига хам эътибор қаратишни унутманг.

Унутманг, қиз тарбиясида асосий урғу уни бахтни хис этиб ўсишига имкон яратиш.

Кўпчилик ота-оналар боласидаги агрессив хулқ, жаҳлдорлик, ёлғончилик, баъзи болаларда эса индамасдан нарсани олиб қуйиш ёки айтмасдан иш қилиш каби одатлар пайдо бўлганда фарзандини олиб келишади. Нима сабабдан бу одат фарзандида шакллангани ва уни қандай қилиб тарбия қилиш ҳақида сўрашади.

Фарзандидан ёмон одатларини қилмаслигини талаб қилса ҳам, ўзгармаётганини кўп таъкидлашади.

Гап шундаки, бола катталар айтган нарсани эмас, улар нимани қилаётган бўлса, шу нарсани такрорлайди. Тақлид асосида ўрганади.

Ота-оналар эътибор бермайдиган, энг кичик аҳамиятсиз кўринган нарсалар ҳам болада нимадир шаклланишга олиб келиши мумкин.

Фарзандингизда қандай сифатлар бўлишини хохласангиз, шу сифатларни ўзингизда шакллантиринг.

Болангизнинг руҳий ва физиологик ўсиши туғрисидаги ёшига хос билимлар билан танишинг.

Масалан, болангиз 3-4 ёш, сиз эса 5-6 ёшгача боланинг ўсиши ва ривожланиши ҳақидаги билимларни билсангиз, тарбиясида қийинчиликка камроқ дуч келасиз.

Азиз ота-оналар, фарзанд – буюк немат, бизнинг келажагимиз. Унга эътиборли бўлишимиз ҳаммамиз учун фойдалидир.

Фарзандингиз гапингизга кирмаса, табиийки, жаҳлингиз чиқади. Лекин болангизга айтган озгина қўпол гапингиз ҳам унда психологик жароҳат бўлиб қолиб кетишидан, натижада дилбандингиз келажакда қийналишидан хабарингиз бор, тўғрими? 

ХЎШ, НИМА ҚИЛИШ КЕРАК❓

0 ёшдан 16 ёшгача бўлган боланинг қайсарлиги табиий холат хисобланади. Чунки бу давр боланинг “МЕН”и шаклланадиган давр. Сиз унинг энг яқин инсони сифатида уни тушунишингиз ва қўллаб-қувватлашингиз лозим. Демак, болангизга БУЙРУҚ беришни бас қилинг! Аксинча, унга ТАНЛОВ беринг☝️☝️☝️ Фарзандингизга бирор юмуш буюрмоқчи бўлсангиз, унга камида 2 хил танлов беринг. Масалан, унинг сут ичишини хоҳласангиз “Сутингни ичиб ол” эмас, “Сутни шоколад билан ичасанми ёки ўзиними?” ёки “Дарсларингни қил” эмас, “Дарс қилишни математикадан бошлайсанми ёки она тилидан?” тарзида. Шунда сиз болангизнинг миясига шу ишни қилиши кераклиги ҳақидаги ахборотни сигнал қилиб юборасиз, у эса буни “МЕН”ига тегмаганингиз учун бажонидил қилади. Синаб кўринг, ажойиб техника.

"Қайнона"сўзини эслаганимизда кўпинча салбий стреотиплар ҳаёлимизга келади. Масалан, "назоратчи, қаттиққўл, қайнона она бўлмайди" каби турли хил фикрлар халқ орасида мавжуд. Оилада қайнона-келин муносабатларининг зиддиятли бўлишига оид сабаблардан бири қизларга ёшлигидан қайнонани нотўғри таништириш ҳисобланади.

Ҳозирги кунда оилаларнинг бузилишида баъзан учинчи шахс аралашуви ҳам сабаб бўлмоқда. Оила муқаддас қўрғон, оиладаги низолар ҳам бирдан пайдо бўлмайди. Қайнона-келин муносабатлари яхши бўлиши оилани мустаҳкамловчи воситалардан бири ҳисобланади.

Қайнона-келин муносабатларида келишмовчилик юзага келганда нима қилиш керак?

Қайнонага тавсиялар.

1. Фарзанд она учун ҳар доим ёш боладек бўлади. Шу сабаб оналар доим ғамхўрлик қилишади, аммо у энди оила бошлиғи эканини тушуниб етиши ва фарзанд аҳволидан мамнун бўлса, бу ҳолатдан хурсанд бўлиши керак.

2. Мукаммал инсон бўлмаганидек, мукаммал келин ҳам бўлмайди.

3. Келин оиласи учун ҳаракат қилаётган экан меҳр беришни ва бағрикенглик қилишни унутманг.

4. Унга уй юмушларида ва фарзанд тарбиясида маслаҳатчи ва устоз бўлинг, хатоларига кечиримли бўлинг.

Келинга маслаҳатлар:

1. Келин янги хонадонга келганда энг катта стресслардан бирини бошдан кечиради. Ота-она соғинчи, одатларни янгилаш, умуман бошқа муҳитга ўрганиш осон иш эмас. Ҳеч қачон қайнона-қайнотани таққосламанг. Дунёда бир хил фикрлайдиган инсонлар бўлмайди. Қайнонангизни таққосламасдан характер хусусиятларини тўғри қабул қилинг.

2. Турмуш ўртоғингизга онаси ҳақида асло ёмон фикр айтманг.

3. Қайнонангизни устоз сифатида қабул қилинг.

4. Камчиликларингизни айтса, танқид сифатида қабул қилманг. Ўзингизни ҳам, қайнонангизни ҳам айбламанг. Шунчаки вазиятга тўғри баҳо беринг.

5. Агар вазият низоли ҳолатга айланаётган бўлса, ўз чегараларингизни ўрнатинг. Вазиятга қизиққонлик билан баҳо берманг.

Oilada ajralish sabablari – bu og‘riqli mavzu, ammo hali ham juda yosh, chunki u bir necha o‘n yillar oldin dolzarb bo‘lgan. So‘nggi yillarda ajralish statistikasi chalkash: agar ilgari ajralish favqulodda holat bo‘lgan bo‘lsa, bugungi kunda ajralish deyarli oddiy narsaga aylanib bormoqda. Ajralish bir kechada sodir bo‘lmaydi. Odatda, oiladagi keskinlik yoki nizolar davri boshlanadi. Afsuski, har bir oila ularga dosh bera olmaydi, “oila kemasi” yorilib, pastga tushadi. Xo‘sh, bir vaqtlar bir-birini sevgan odamlarni ajralishga nima undaydi, ajralish kabi juda sezilarli zarbaga nima sabab bo‘ladi? Bularning sabablari juda ko‘p. Ular orasida obyektiv ham bor, u yoki bu sherik tomonidan belgilanadigan subyektiv narsalar ham bor.

Ajralishning eng keng tarqalgan sabablari:

– umumiy qarashlar va manfaatlarning yo‘qligi;

– ota-onalar bilan yomon munosabatlar (ota-onalar va boshqa qarindoshlarning aralashuvi);

– jinsiy norozilik;

– oiladagi zo‘ravonlik, turmush o‘rtog‘ining tajovuzkor xatti-harakati, shu jumladan, jismoniy zo‘ravonlikdan tortib to g‘amginlik va asabiylashishgacha bo‘lgan tajovuzning barcha shakllari;

– turmush o‘rtog‘ining ma’lum bir kasbga mansubligi yoki qadriyat, diniy, siyosiy, axloqiy va boshqa e’tiqod va tamoyillarga ko‘ra sherik tomonidan qabul qilinishi mumkin bo‘lmagan faoliyat bilan shug‘ullanishi;

– oilaning moddiy, moliyaviy va uy-joy muammolari, qoniqarsiz turmush darajasining pastligidan norozilik;

– turmush o‘rtoqlardan birining farzand ko‘rish istagining qondirilmaganligi;

– tibbiy ko‘payish yoki bola asrab olishning zamonaviy usullaridan foydalangan holda muammoni hal qilishdan bosh tortish.

Oilalarning darz ketishiga sabab bo‘layotgan omillar

Birinchi sabab – o‘ylamasdan qurilgan  nikoh.

Ikkinchidan sababi – bu turmush o‘rtoqlardan birining giyohvandligi va zararli odatlari.

Ajralishning uchinchi sababi – nikoh xiyonati.

 Ajralishning to‘rtinchi sababi – bu er-xotinning o‘zaro kelishmovchiligi.

Аjralishning  beshinchi sababi – bir tom ostida yashashga majbur bo‘lgan oilaning turli avlodlari vakillarining mos kelmasligi.

Uydagi ishlarning notekis taqsimlanishi zamonaviy ajralishlarning oltinchi sababidir.

Oilada qaynona va qaynota, uchinchi shass aralashuvi.

Befarzandlik.

Moddiy ta’minot masalasi.

Ichki va tashqi migratsiya.

           AJRALISHNING OQIBATLARI

1. JAMIYAT UCHUN OQIBATALARI.

2. AJRASHGANLARNING O‘ZLARI UCHUN OQIBATLARI.

3. BOLALAR UCHUN OQIBATLARI.

Ota-ona ajrashganda bola nimani his qiladi?

Avvalo, u qayg‘u, g‘azab, aybdorlik va qo‘rquvni boshdan kechiradi! Aybdorlik hissi o‘zida to‘liqsizlik tuyg‘usini keltirib chiqaradi, bola o‘zini tashlandiq his qiladi va bu barcha bolalarga xosdir. Agressiya – bu o‘z obyektini o‘zgartirishi mumkin bo‘lgan harakat va ko‘pincha bola unga zulm qilgan ota-onalarning har birini, o‘z navbatida, yomon ko‘rishi kuzatiladi.

Ajralishning oldini olishda psixologik maslahat:

1. Muloqot qilishni o‘rganing.

2. Birgalikda dam oling.

3.Turmush o‘rtog‘ingizni o‘rganing.

3. O‘zingizning yaqiningizga muhabbat ko‘rsating.

5. Turmush o‘rtog‘ingizning ehtiyojlarini qondiring.

6. Oiladagi tanqidiy nuqtalarni tan oling.

 Ajralishdagi oilalarni yarashtirish usullari:

– psixologik maslahat o‘tkazish usuli;

– psixologik maslahat yakkama-yakka o‘tkazish usuli;

– psixologik maslahat jarayoniga boshqa mutaxassislarni jalb qilish;

– ajralgan oilalar hayotini ko‘rsatish va tahlil qilish usuli;

– qonuniy choralarni tushuntirish va qo‘llash usuli;

– oilada ma’aviy-axloqiy munosabatlarni tarbiyalash usuli;

– hayot va umrning mazmunini tushuntirish usuli;

– tomonlarning bir-birini kechirishni joriy etish usuli.